UNESKO eʼtirofiga sazovor boʻlgan yodgorlik Markaz ekspozitsiyasida

🔴 Karvonsaroy merosi: qoraxoniylardan UNESKOgacha

🔴 Meʼmoriy hashamat va strategik qudrat


 

    Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyasida alohida oʻrin olgan Raboti Malik — XI asr oxirida Qoraxoniylar davrida qurilgan, Buyuk Ipak yoʻlining eng muhim bekatlaridan biri boʻlgan yirik karvonsaroy majmuasidir. Uning xarobalari bugun Navoiy viloyati Karmana tumani hududida, Samarqand va Buxoro orasidagi qadimiy savdo yoʻlining markazida joylashgan. Tarixiy manbalarga koʻra, inshoot Qoraxoniy hukmdori Shams al-Mulk Nosr ibn Ibrohim (1068–1080) topshirigʻi bilan bunyod etilgan.

    Raboti Malikning Markaz ekspozitsiyasiga tanlanishi bejiz emas. U oʻrta asr Markaziy Osiyosida savdo yoʻllari, meʼmoriy yuksalish va infratuzilmaning uygʻunlashgan namunasi boʻlib, nafaqat savdogar va sayohatchilar uchun tunash hamda dam olish joyi, balki mustahkam devorlari, burchak minoralari, ichki hovlisi va marosimiy peshtogʻi bilan hudud xavfsizligini ham taʼminlagan. Kirish qismi oʻziga xos oʻyma terrakota naqshlari va devorga singdirilgan yarim ustunlari bilan Qoraxoniy meʼmorchiligining eng yuksak namunalaridan biridir.

    Yodgorlik yaqinidagi Malik sardobasi bilan birgalikda yagona majmua sifatida ishlagan. Sardoba sahro yoʻllarida karvonlar uchun barqaror suv manbai boʻlib, inshootning strategik ahamiyatini yanada oshirgan. 2023 yilda Raboti Malik karvonsaroyi va sardobasi UNESKOning “Ipak yoʻllari: Zarafshon–Qoraqum yoʻlagi” nomli Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritildi. Bu uning tarixiy, madaniy va meʼmoriy ahamiyatining xalqaro miqyosda tan olinganidan dalolat beradi.

     Tarixiy manzara

    Raboti Malik qurilgan davr — Markaziy Osiyo tarixida savdo va madaniy aloqalar eng yuqori darajaga chiqqan bosqich edi. Buyuk Ipak yoʻli orqali Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlar Sharq va Gʻarb oʻrtasida tovar, bilim va madaniyat almashinuvida muhim oʻrin tutgan. Raboti Malik shu yoʻlning eng muhim bekatlaridan biri sifatida qurilib, karvonlarni tunash, oziq-ovqat va suv bilan taʼminlash, ularning xavfsizligini kafolatlash vazifasini bajargan.

    Shams al-Mulk Nosr ibn Ibrohim inshoot joylashuvi uchun Karmana vohasini tanlagan. Bu hudud savdo yoʻli boʻyida boʻlishi bilan birga, qulay tabiiy sharoit va suv manbalariga yaqinligi bilan ham ajralib turgan. Bugungi kunda Raboti Malik arxeologik hamda tarixiy tadqiqotlar uchun katta ilmiy qimmatga ega.

     Meʼmoriy xususiyatlar

    Majmua mustahkam gʻisht devorlar bilan oʻralgan boʻlib, burchaklarida qoʻriqchi minoralar joylashgan. Ichki hovli atrofida xonalar, omborlar, otxona va xizmat xonalari qurilgan. Asosiy peshtoq — inshootning eng diqqatga sazovor qismi — terrakota uslubida ishlangan murakkab geometrik naqshlar va devorga singdirilgan yarim ustunlar bilan bezatilgan. Bu bezaklar oʻsha davrda kam uchraydigan uslub boʻlib, Jarqurgʻon minorasi naqshlari bilan oʻxshashlikka ega. Peshtoq nafaqat bezak, balki mehmonlarga majmuaning ulugʻvorligini koʻrsatish vazifasini ham bajargan.

     Strategik ahamiyat

    Raboti Malik oʻz davrida faqat meʼmoriy yodgorlik emas, balki rivojlangan logistika tizimining muhim boʻlagi edi. Yonidagi Malik sardobasi suv saqlash va karvonlarni taʼminlash uchun qurilgan boʻlib, gumbaz bilan yopilgan va ichki diametri taxminan 13 metrni tashkil qilgan. Pastga zinapoyalar orqali tushilgan sardoba choʻl hududlarida karvonlarning uzluksiz harakatini taʼminlagan yagona majmua sifatida ishlagan.

    Raboti Malik — oʻrta asr Markaziy Osiyosida savdo, madaniyat va texnik yutuqlar uygʻunligini namoyon etuvchi noyob yodgorlik. U nafaqat karvonsaroy, balki xalqaro savdo yoʻllarining xavfsizligi, yoʻlovchilar qulayligi va iqtisodiy aloqalarni taʼminlagan murakkab infratuzilma majmuasi boʻlgan. Mustahkam devorlari, burchak minoralari, ichki hovli tizimi va peshtoqidagi murakkab terrakota naqshlari Qoraxoniylar meʼmorchiligining yuksak darajasidan dalolat beradi.

    Yonidagi Malik sardobasi bilan birgalikda u choʻl va yarim choʻl hududlarida karvonlar harakatining uzluksizligini taʼminlab, oʻsha davr iqtisodiy hayotida beqiyos rol oʻynagan. Bugungi kunda Raboti Malik nafaqat tarixiy va meʼmoriy tadqiqotlar uchun, balki xalqaro turizm va madaniy merosni asrashda ham bebaho manba sifatida qadrlanadi. Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyasida esa u oʻrta asrlar iqtisodiy va madaniy hayotining uzviy boʻlagi sifatida alohida eʼtibor qozongan.

Husan Tursunov

P/S:Maqoladan markaz rasmiy sayti havolasini koʻrsatgan holda foydalanish mumkin