Munozara janrining ilk namunalariga Temuriylar davrida asos solinganmi?

🔴 “Shohnoma”ga tenglashtiriladigan asarni bilasizmi?

🔴 Temuriy shahzoda Pirmuhammad homiyligida tayyorlangan qoʻlyozma nima haqida?

    Amir Temur hukmronlik qilgan davr (1370–1405) Islom olamida ilm-fan, maʼnaviyat va madaniyatning jadal rivojlangan davrlaridan biri sifatida tarixda alohida oʻrin tutadi. Ushbu davrda nafaqat meʼmoriy va siyosiy sohalarda yuksak yutuqlarga erishildi, balki maʼrifiy-maʼnaviy sohalarda ham ulkan boylik yaratildi. Xususan, bu davrda ilk badiiy qoʻlyozmalarning shakllanishi Temuriylar madaniy siyosatining natijasi sifatida namoyon boʻldi.

    Shu turdagi noyob asarlardan biri — hozirda Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ekspozitsiyasining “Ikkinchi Renessans” boʻlimida joylashtirilishi rejalashtirilgan ikki jildli qoʻlyozmalar toʻplamidir. Ushbu qoʻlyozmalar Temuriy shahzoda Pirmuhammad (1374–1407) homiyligida tayyorlangan boʻlib, adabiy va falsafiy mazmuniga koʻra yuksak ahamiyat kasb etadi.

    Bu toʻplamning birinchi jildi — Abulqosim Firdavsiyning mashhur “Shohnoma” asaridir. U 800/1397–98 yillarda Sherozda Muhammad Said Hofiz al-Qori tomonidan koʻchirilgan. Ikkinchi jildda esa Eron va fors adabiyotiga mansub toʻrtta epik doston — Asadi Tusiyning “Garshaspnoma”, Ahmad Tabriziyning “Shahanshohnoma”, Hakim Tusiyning “Bahmannoma” va Hakim Eronshoh ibn Abulhayning “Qushnoma” asarlari jamlangan.

     Asadi Tusiy va uning falsafiy eposi

    Ushbu toʻplamdagi eng diqqatga sazovor asarlardan biri — Abu Nasr Ali ibn Ahmad Asadi Tusiy (taxminan 1000–1073) qalamiga mansub “Garshaspnoma”dir. Asar 9000 baytdan iborat boʻlib, u Firdavsiyning “Shohnoma”si ruhida yozilgan va eron epik anʼanalarining davomchisi sifatida alohida ahamiyatga ega.

    Garshasp — asardagi bosh qahramon — afsonaviy qahramon sifatida tasvirlanadi. Uning ajdaholarga qarshi kurashi, Hindiston va Shri-Lankadagi safarlari, hind braxmanlari va yunon faylasuflari bilan muloqotlari orqali muallif inson kamolotini, din va falsafa birligi, ruhiy yetuklik va qahramonlik gʻoyalarini bayon qiladi.

    Asarda tarixiy, mifologik va falsafiy toifadagi qahramonlar: Jamshid, Zahhok, Faridun kabi obrazlar orqali qadimgi eronliklarning dunyoqarashi, milliy xotirasi va maʼnaviy qadriyatlari aks ettiriladi.

     Munozaraviy qasidalar — aql va badiiy soʻz bahsi

    Asadi Tusiyning adabiy merosi faqat epik doston bilan cheklanmaydi. U tomonidan yozilgan beshta munozaraviy qasida — “Arab va Ajam”, “Musulmon va Maʼjusiy”, “Kecha va Kunduz”, “Nayza va Kamon”, “Osmon va Yer” — debat janrining ilk adabiy namunalari hisoblanadi.

    Bu asarlarda qarama-qarshi tushunchalar oʻrtasidagi badiiy va mantiqiy kurash namoyon boʻlib, tabiat, din, insoniy qadriyatlar kabi mavzular zamonaviy axloqiy mezonlar nuqtai nazaridan yoritilgan. Ular orqali Asadi Tusiy jamiyatda fikriy erkinlik, muloqot madaniyati va maʼnaviy uygʻunlik gʻoyalarini ilgari suradi.

    Temuriylar davridagi bunday adabiy qoʻlyozmalar, ayniqsa “Garshaspnoma” kabi asarlar Islom sivilizatsiyasi tarixidagi Ikkinchi Renessansning maʼnaviy asoslaridan biri sifatida qaraladi. Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ushbu noyob merosni keng jamoatchilikka taqdim etish, uning ilmiy va badiiy qadrini anglashga xizmat qiluvchi muhim ilmiy-madaniy maskanga aylanmoqda.