Xalq va tarix orasidagi koʻprik

🔴 “Xalq tarixchiligining asosiy namunasi”

🔴 Markazning “Xonliklar davri” ekspozitsiyasidan oʻrin olgan loyiha

    Oʻz oʻtmishini ilmiy asosda yoritgan, ajdodlar merosiga teran hurmat bilan yondashgan tarixiy siymolar orasida Xiva xoni Abulgʻozi Bahodirxon alohida oʻrin egallaydi. U nafaqat oʻz davrining mohir davlat arbobi, balki oʻzbek va umuman turkiy xalqlarning tarixini chuqur tahlil qilgan, zamonaviy ilmlarni qoʻllagan ilk tarixchilardan biridir. Aynan uning qalamiga mansub boʻlgan “Shajarayi turk” asari — bu oddiy nasabnoma emas, balki yuksak tarixiy, madaniy va ilmiy qiymatga ega boʻlgan nodir manbadir.

    Mazkur asar XVII asrda yozilgan boʻlib, unda turkiy xalqlarning qadimiy kelib chiqishi, ularning ota-bobolari, urugʻ-qabilalari, yirik sulolalari va hukmdorlar nasl-nasabiga oid tafsilotlar mukammal bayon etilgan. Asarda Abulgʻozi Bahodirxon turkiy xalqlarning oʻzaro qarindoshligi, tarixiy ildizlari va siyosiy jarayonlari haqida toʻliq tasavvur berishga intilgan. Ayniqsa, asarning yozilish uslubi, til boyligi va tarixiy faktlarning puxta saralanganligi uni oʻz davrining yetuk ilmiy meroslaridan biriga aylantirgan.

    “Shajarayi turk” — bu faqat shajara emas, balki xalqning oʻzligini anglash, tarixiy xotirani tiklash va milliy gʻururni yuksaltirishga xizmat qiladigan nodir asardir. Abulgʻozining bu bitigi orqali biz nafaqat oʻtmishdagi voqealar, balki oʻsha davrdagi tafakkur, dunyoqarash, jamiyat tuzilmasi va tarixiy shaxslar haqidagi mulohazalarni ham oʻrganamiz. Uning ilmiy yondashuvi, manbalarni tahlil qilishdagi obektivligi va tarixiy-madaniy ildizlarga sadoqati bugungi avlod uchun ham bebaho oʻrnak boʻla oladi.

    Shu bois, Abulgʻozi Bahodirxon va uning “Shajarayi turk” asarini oʻrganish — bu faqat tarixni eslash emas, balki milliy tafakkur, tarixiy xotira va ilmiy merosni chuqur anglash yoʻlida muhim qadamlardan biridir.

     Abulgʻozi Bahodirxon: shaxsiyati va tarixiy roli

    1603–1663 yillarda yashagan Abulgʻozi Bahodirxon Xiva xonligining yirik siyosiy va maʼnaviy arboblaridan biridir. U Yadrovi qabilasiga mansub boʻlib, turkiy, forsiy va arab tillarini mukammal egallagan, diniy va tarixiy manbalarni chuqur oʻrgangan yirik tarixshunos sifatida tanilgan. 1643-yildan vafotigacha — qariyb yigirma yil davomida Xiva xonligini boshqargan. Bu davr ichida oʻzbek yerlarida nisbiy siyosiy barqarorlikni taʼminlagan, ilm-fan va madaniyat rivojiga katta hissa qoʻshgan.

    Abulgʻozi faqat davlat arbobi emas, balki turkiy tarixshunoslik rivojida oʻchmas iz qoldirgan ilmiy shaxsdir. Uning “Shajarayi turk” va “Shajarayi tarokima” kabi asarlari zamonaviy tarixchilar uchun ham bebaho manba hisoblanadi.

     “Shajarayi turk” asarining yaratilish sabablari

    Abulgʻozi Bahodirxon tarixiy asar yozishdan avval bir necha yil davomida arab, fors va turkiy manbalarni chuqur oʻrganadi. U tarixni faqat voqealar zanjiri emas, balki xalqlarning ruhiyati, urf-odatlari, qadriyatlari va siyosiy tafakkurini tushunish vositasi sifatida baholagan. Shu sababli u oʻz xalqi – oʻzbeklar va keng maʼnodagi turkiy xalqlarning tarixiga ilmiy asosda yondashish zarurligini ilgari surgan.

    Bu yondashuv asosida Abulgʻozi tarixiy manbalarni tanqidiy tahlil qilgan, ularni qiyoslab, faktlarni siyosiy-madaniy yondashuvda yoritishga harakat qilgan. Asar yaratilishida amaliy maqsad ham bor edi: turkiy xalqlar orasida mushtarak ildiz va umumiy tarixni eslatish orqali milliy birlik va oʻzlikni mustahkamlash.

     Asarning mazmuni va tuzilmasi

    “Shajarayi turk” (“Turklar shajarasi”) asari, nomidan maʼlumki, turkiy xalqlarning kelib chiqishi, sulolalari, urf-odatlari, qahramonlari va ularning faoliyati haqida hikoya qiladi. Asarda X asrdan XVII asrgacha boʻlgan tarixiy davr qamrab olingan. Unda oʻzbek, qipchoq, moʻgʻul, turkman va boshqa turkiy qabilalarning nasl-nasabiga oid qimmatli maʼlumotlar jamlangan.

    Asarda Oʻgʻuzxon, Alanquva, Chingizxon kabi tarixiy va afsonaviy shaxslar haqida batafsil maʼlumotlar berilgan. Bu jihatdan “Shajarayi turk” nafaqat tarixiy xronika, balki etnografik, adabiy va siyosiy manba sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi.

    Har bir shaxs yoki qabila tavsifi oʻziga xos tilda, maʼno va uslubda berilgan. Abulgʻozi koʻpincha tarixiy qahramonlarning faoliyati orqali axloqiy saboqlar chiqaradi, ularning jasorat va adolatparvarliklarini ulugʻlaydi. Bu esa asarga tarbiyaviy, didaktik ruh bagʻishlaydi.

     Til, uslub va adabiy yondashuv

    “Shajarayi turk” soddaligi, ravonligi va xalq tiliga yaqinligi bilan ajralib turadi. Abulgʻozi rasmiy, ogʻir uslubdan qochib, asarni keng kitobxonlar qatlamiga tushunarli boʻlishini koʻzlab yozgan. Bu jihat asarning keng ommalashishiga xizmat qilgan. Koʻplab tarixchilar uni “xalq tarixchiligining asosiy namunasi” deb baholaydilar.

    Asarda turkiy ogʻzaki ijod namunalaridan — maqollar, afsonalar, rivoyatlardan keng foydalanilgan. Bu esa asarni ilmiy-ommabop tarixiy doston darajasiga koʻtaradi. Tilshunoslar uchun ham bu asar XVII asr oʻzbek tilining leksik, fonetik va grammatik xususiyatlarini oʻrganishda qimmatli manba hisoblanadi.

     Asarning tarixshunoslikdagi oʻrni

    Bugungi kunda “Shajarayi turk” nafaqat Oʻzbekistonda, balki Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, Turkiya, Rossiya va boshqa mamlakatlarda ham ilmiy doiralarda keng oʻrganilmoqda. Asar bir necha tillarga tarjima qilingan, nashr etilgan va unga koʻplab izohli tahlillar yozilgan.

    Shu bois, bugungi kunda Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi tarkibidagi “Xonliklar davri” ekspozitsiyasida Abulgʻozi Bahodirxon merosiga alohida eʼtibor qaratilgan. Unga bagʻishlangan boʻlimda “Shajarayi turk” va “Shajarayi tarokima” asarlarining asl nusxalari, ularning ilmiy sharhlari, interaktiv xaritalar va virtual genealogik daraxtlar orqali namoyish etilmoqda.

    Mazkur ekspozitsiya tashrif buyuruvchilarga Abulgʻozi Bahodirxonning tarixiy manbalarni tanqidiy tahlil qilgan olim, xalq qadriyatlariga sadoqatli davlat arbobi va madaniy xotirani asrab-avaylagan tarixnavis sifatidagi koʻp qirrali faoliyatini chuqur anglash imkonini beradi.

    Uning ilmiy, madaniy va tarixiy yodgorlikka aylangan asarlari bugungi kunda turkiy xalqlarning oʻzligini anglash, tarixiy xotirani tiklash va milliy gʻururni mustahkamlash yoʻlida xizmat qilmoqda. Shu maʼnoda, Oʻzbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazida Abulgʻozi Bahodirxon shaxsiyatining keng yoritilishi — bu nafaqat tarixiy adolatni tiklash, balki yosh avlodning oʻz tarixiga hurmat bilan qarashni oʻrgatish yoʻlidagi muhim qadamlardan biridir.

Husan TURSUNOV
 
P/S:Maqoladan markaz rasmiy sayti havolasini koʻrsatgan holda foydalanish mumkin.