Boburiy sulolasining “Mariam Makoniysi”

Hamida Bonuning majoziy portreti.
«Akbar muraqqaʼsi» dan sahifa.
Britaniya muzeyi, London, 1948.1009.0.53
Agra, taxminan 1560 yil.

    "Akbar muraqqasi"dan sahifada aks etgan Hamida Bonuning tasviri — nafaqat bir zodagon ayolning portreti, balki tarixning zodagonlarga mansub xotin-qizlari oʻrnini, ularning siyosiy jarayonlarga taʼsirini namoyon qiluvchi badiiy va madaniy hujjat hisoblanadi. Hozirda Londondagi Britaniya muzeyida saqlanayotgan bu miniatyura taxminan 1560 yilda Agra shahrida yaratilgan.

    Hamida Bonu (1527 – 1604) — Boburiylar sulolasi tarixida oʻziga xos mavqega ega boʻlgan ayollardan biri. Otasi shayx Ali Akbar Jomiy — Shia mazhabiga eʼtiqod qilgan, ilmiy va diniy doirada tanilgan shaxs boʻlgan. Onasi Moh Afroʻz Begim esa Sind viloyatidagi Pat shahridan edi. Hamida Bonuning shijoati va diniy dunyoqarashi aynan ana shu muhitda shakllangan.

Humoyun bilan qanday uchrashishgan?

    Hamidabonu Humoyunni oʻn toʻrt yoshli qizaloq chogʻida Mirzo Hindol xonadoniga tashrif buyurganda yaʼni, Alvarda onasi Dildor begim (Boburning xotini va Humoyunning oʻgay onasi) bergan ziyofatda uchratgan. Humoyun Dehlida afgʻon hukmronligini tiklash umidida boʻlgan Sher Shoh Sur qoʻshinlari hujumi natijasida Dehlidan chiqib ketganidan keyin surgunda yurgan edi.

    Humoyunning Hamidabonu Begim bilan turmush qurishi boʻyicha fikr bildirilganda, Hamida ham, Hindol ham, ehtimol, bir-birlari bilan aloqador boʻlganlari uchun nikoh taklifiga qattiq qarshilik koʻrsatishgan. Aftidan, Hamida Hindolga oshiq boʻlgan boʻlishi mumkin. Buning uchun faqat ikkilamchi dalillar bor. Hindolning singlisi va Hamidaning yaqin dugonasi Gulbadan begim oʻzining “Humoyunnoma” kitobida Hamidani oʻsha kunlarda akasining saroyida, hatto onasi Dildor begimning saroyida tez-tez koʻrishini taʼkidlagan.

    Dastlab Hamida Humoyun bilan uchrashishdan bosh tortgan; oxir-oqibat qirq kunlik “taʼqib” dan soʻng Dildor begimning talabiga koʻra Humoyunga turmushga chiqishga rozi boʻlgan. Hamidabonu Humoyunnomada dastlab istaksizligiga ishora qilingan.

Ona sifatidagi oʻrni: Akbarning tugʻilishi

     1542 yilning 15 oktabrida Hamida Bonu Umerkotada buyuk hukmdor — Jaloliddin Muhammad Akbarni dunyoga keltiradi. Unga «Mariam Makoniy» (poklik va onalik ramzi) unvoni beriladi. Akbar otasi Humoyun va onasi Hamida bilan koʻp muddat ajralib yashagan boʻlsa-da, keyinchalik ular yana birlashgan va Hamida unga siyosiy maslahatchi sifatida xizmat qilgan.

Akbar davridagi faoliyati

    Akbar hukmronligi davrida podsho xonimlari davlat ishlariga aralashib, gunoh qilgan kishi uchun kechirim soʻragan holatlar koʻp boʻlgan. Bir paytlar Hamida Bonu va uning kelini Ruqiya Sulton Begim shunday qilgan boʻlsalar ham, Akbar shia musulmonni oʻldirgan Lahorlik sunniy musulmonni faqat diniy aqidaparastlik tufayli kechirishdan bosh tortgani tarixda saqlanib qolgan.  

    Shu bilan birga, Shershoh Suriy 1545 yil may oyida vafot etdi va shundan soʻng uning oʻgʻli va vorisi Islomshoh ham 1554 yilda vafot etib, Suri sulolasi hukmronligini tarqatib yubordi. 1554 yilning noyabrida Humoyun Hindistonga joʻnab ketib, yana Hamida Kobulda qoldi. Humoyun 1555 yilda Dehlini nazoratga olgan boʻlsada, qaytib kelganidan keyin bir yil oʻtib, 1556 yilda Dehlining Purana Qila shahrida kutubxonasi zinasidan yiqilib, 47 yoshida oʻn uch yoshli merosxoʻrini qoldirib vafot etdi. Akbar imperiyaning eng buyuk hukmdorlaridan biri boʻlgan. Hamida Bonu Kobuldan Akbarga faqat uning hukmronligining ikkinchi yili, milodiy 1557 yilda qoʻshildi va undan keyin u bilan birga boʻldi. Hamida turli vaziyatlarda siyosatga aralashdi. Eng muhimi, Boburiylar vaziri Bayramxonning lavozimidan chetlatilishi paytida ham oʻgʻliga yoʻl-yoʻriq koʻrsatdi. Keyinchalik u nevarasi Shahzoda xonimni tarbiyaladi. 

Oxirat sari safar

    Hamida Bonu 1604 yilning 29 avgustida Agra shahrida, oʻgʻli Akbar vafotidan bir yil oldin va eri Humoyun vafotidan deyarli yarim asr oʻtgach, Humoyun qabri yoniga dafn etilgan. Keyinchalik shahzoda Salim, boʻlajak podsho Jahongir otasi Akbarga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarganida, Hamida Bonu oʻgʻli va nabirasini yarashtirishni zimmasiga oldi. Salim fitna uyushtirib, Akbarning sevimli vaziri Abul-Fazlni oʻldirgan boʻlsa ham, yarashuv amalga oshdi.

    Hamida Bonu Maryam-Makoniy unvoniga ega boʻlib, oʻlimidan soʻng, Akbar uni “aybsizlik timsoli” deb hisoblagan. Oʻgʻli Akbar va nabirasi Jahongirning saroy yilnomalarida “Hazrat” nomi bilan tilga olinadi. Uning hayoti tafsilotlari Humoyunning singlisi Gulbadan Begim tomonidan yozilgan “Humoyunnoma” sida hamda uning oʻgʻli Akbar davrida yozilgan “Akbarnoma” va “Ayn-i-Akbariy” da ham uchraydi.

Durdona Rasulova

P/S:Maqoladan markaz rasmiy sayti havolasini koʻrsatgan holda foydalanish mumkin.