Temuriylar davri meʼmorchilik chizmalari nusxasi Oʻzbekistondagi megaloyiha ekspozitsiyasidan oʻrin oladi

Temuriylar davri meʼmorchiligi chizmalarini oʻzida jamlagan mashhur "Topkapi oʻrami" Toʻpqopi saroyi muzeyining eng qimmatli toʻplamlaridan biridir. Bu oʻram 114 ta geometrik naqshdan iborat boʻlib, Temuriylar davri meʼmorchiligida ishlatilgan naqsh va bezaklarning noyob namunalarini taqdim etadi.

Topkapi oʻramining fizik tuzilishi ham diqqatga sazovordir. Oʻram kengligi 33 sm, uzunligi esa 29,5 metr boʻlib, yogʻoch gʻaltakka oʻralgan holatda saqlanadi. Uning bir uchi yogʻoch gʻaltakka, ikkinchi uchi esa charm himoya boʻlagiga biriktirilgan. Bu holat oʻramning oddiy namoyish uchun emas, balki kundalik hunarmandchilik faoliyatida, ehtimol ustaxonada foydalanilganini koʻrsatadi.

Oʻram turli naqshli pergament boʻlaklaridan iborat. Baʼzi chizmalar chegaralarida sezilarli tafovutlar borligi sababli, mutaxassislar ushbu oʻram aslida bir-biriga mahkamlangan ikki xil oʻramdan iborat boʻlishi mumkinligini taxmin qiladilar. Oʻramning saqlanish holati, uning katta ehtimol bilan saroy bezaklari uchun emas, balki meʼmoriy yoki hunarmandlik loyihalarida foydalanish uchun yaratilganiga ishora qiladi.

Oʻramdagi naqshlarning aksariyati birlashtirilgan ikkita pergament boʻlagiga chizilgan boʻlib, ular tartibsiz tarzda joylashtirilgan. Bu naqshlar 10—16-asrlarda Temuriylar sulolasi davrida qurilgan masjidlar, madrasalar, maqbaralar va boshqa inshootlarning bezaklaridan ilhomlanib yaratilgan. Ular orasida girih (geometrik toʻrlar), muqarnas (stalaktit uslubidagi bezaklar), rang-barang koshinlar va murakkab mozaik panellar bor.

Oʻram ilk bor 1986 yilda aniqlangan va ilmiy olimlar eʼtiboriga tushgan. Garvard universiteti tadqiqotchisi Gulru Nechipogʻlu oʻram naqshlarini tahlil qilgan va ular asosida boy izohli kitob nashr ettirgan. Ushbu asar keyinchalik Mihrdod Kayyumi Bidhind tomonidan fors tiliga tarjima qilinib, Eron Milliy kutubxonasida chop etilgan.

Oʻramning oʻziga xos jihatlaridan biri — unda uchraydigan geometrik koʻfiy yozuvlardir. Bu yozuv uslubi ilk bor Elxoniylar davrida uchragan boʻlib, uning xitoy iyerogliflariga oʻxshash toʻrtburchak shakllardan ilhomlanib yaratilgani taxmin qilinadi. Oʻramdagi baʼzi koʻfiy yozuvlar Varzanahdagi masjid darvozasidagi naqshlar bilan mos tushadi, bu esa naqshlarning amaliy meʼmoriy obʼektlarda qoʻllanilganini tasdiqlaydi.

Oʻramda ayniqsa Jamshid al-Koshiy Sheroziy deb tanilgan matematik va hunarmandga tegishli fanat shaklidagi muqarnaslar uchraydi. Bu naqshlar Topkapi oʻramining Sherozda tayyorlangan boʻlishi ehtimolini oshiradi. Boshqa izlanishlar esa naqshlarning Yazddagi Jome Kabir masjidining koshin panellari bilan oʻxshashligi tufayli ularni Tabrizda yaratilgan boʻlishi mumkin, degan fikrni ilgari suradi.

Islomiy anʼanaga koʻra, geometrik naqshlar nafaqat estetik maqsadda, balki diniy va falsafiy ramzlar sifatida ham qoʻllanilgan. Topkapi oʻramidagi ayrim naqshlarda Muqaddas ismlar — Muhammad (s.a.v.) nomi olti burchakli simmetriyaga asoslangan tarzda olti marta, Ali (r.a.) nomi esa ichki olti burchakda uch marta takrorlanadi. Bunday geometrik yozuvlar naqshlarga muqaddaslik va ramziy chuqurlik baxsh etadi.

Oʻramda koʻplab yulduzsimon naqshlar mavjud: toʻqqiz, oʻn bir, oʻn uch va oʻn olti qirrali yulduzlar shaklida. Bular islom sanʼatida keng tarqalgan boʻlib, koʻpincha kvadrat shakllarning chetlariga naqshlar qoʻshish orqali hosil qilinadi. Shuningdek, baʼzi chizmalar bir-birining ustiga tushgan turli masshtabdagi naqshlar asosida tuzilgan boʻlib, bu bezaklar yaqin masofadan koʻrilgandagina oʻzining murakkabligini namoyon etadi.

Oʻram Temuriylar davri meʼmorchilik merosini oʻrganishda beqiyos manba hisoblanadi. Undagi naqshlar nafaqat estetik goʻzallikni, balki matematik asoslangan murakkab dizayn tizimini ham aks ettiradi. Bu oʻram orqali oʻrta asr Markaziy Osiyo meʼmorchiligining ilmiy, diniy va sanʼat sohalaridagi uygʻunligi yaqqol namoyon boʻladi.