Муҳаббат ва қудрат тимсоли

       Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази музейининг “Иккинчи Ренессанс” бўлимида намойишга тайёрланаётган миниатюралар орасида Темурийлар сулоласининг йирик аёли — Сароймулкхоним, халқ орасида Бибихоним номи билан машҳур бўлган Темурий малика алоҳида ўрин тутади. 
 

    Унинг шахсиятида муҳаббат ва қудрат уйғун бўлган: бир тарафдан Амир Темурнинг севикли рафиқаси, иккинчи тарафдан эса заковатли маслаҳатчи, маърифат ҳомийси ва давлат ишларига таъсир кўрсата олган ардоқли шахс сифатида намоён бўлади.
 

    Сиёсий нуфуз
 

    Сароймулкхоним 1341 йилда Чиғатой хонлиги ҳукмдори Қозонхон авлодида туғилган. Унинг насаби ва қони Чингизийларга бориб тақалади. 1355 йилда Мовароуннаҳр ҳукмдори амир Қозоғоннинг набираси амир Ҳусайн уни никоҳига киритди. Амир Темур 1370 йилда Ҳусайнни енгганидан сўнг унинг ҳарамидаги Сароймулкхонимни никоҳига олади ва у Темурнинг бош хотини (улкан мақомдаги хоним)га айланади. Шу боис у саройда “Катта хоним” унвони билан юксак ҳурматга сазовор бўлди.
 

    Темур давлат ишларида у билан маслаҳатлашар, айрим мураккаб сиёсий ва иқтисодий масалаларда унинг фикрига қулоқ соларди. Масалан, Исфаҳон юриши пайтида қўшин қийин аҳволга тушганда, Темур Сароймулкхонимдан маслаҳат сўрайди. Шунда Сароймулкхонимнинг “Зарингиз тугаса, сиёсатингиз ҳам тугадими?” деган ўткир сўзлари натижасида Темур тарихда машҳур бўлган “суяк пул”ни жорий этади. Бу воқеа хонимнинг сиёсий вазиятни чуқур англай олиши ва тафаккури юқори бўлганидан далолат беради.

    Шунингдек, келажак авлод, яъни фарзандлар тарбияси жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган даврда Амир Темур бўлажак ҳукмдорлар – Мирзо Улуғбек, Халил Султон каби шаҳзодаларнинг тарбиясини Бибихоним қўлига ишониб топширган. Бу унинг саройда ҳам инсоний, ҳам давлатчилик тизимида муҳим мавқеда бўлганлигини кўрсатади. Айнан шу сабабли ҳам Амир Темур томонидан энг муҳим вазифалар Бибихонимга топширилган.
 

             Маърифатга ҳомийлик
   
     Сароймулкхоним Самарқанд ва Ҳиротда қурилган мадрасалар учун катта маблағ ажратган, мударрис ва толиби илмларга ҳомийлик қилган.  Манбаларда  у талабаларга стипендия ва моддий ёрдам бергани, уларнинг яшаш ва ўқиш шароитларини яхшилашга эътибор қилгани ёзилади. Шунингдек, илм аҳлига алоҳида ҳурмат кўрсатган ва сарой мажлисларига уламо ва олимларни таклиф этиб, илмий суҳбатлар уюштирилишига ҳисса қўшган. Бибихоним уламо ва шоирларни моддий ҳамда маънавий қўллаб-қувватлаган. Темур саройида бўлиб ўтган илмий баҳслар ва суҳбатларда ҳам Сароймулкхоним иштирок этган, бу орқали сарой ҳаётида илмнинг мавқеини мустаҳкамлашга ҳисса қўшган.
 

    Унинг мадрасалар қурилишига ҳомийлиги, талабалар ва уламоларга эътибори тарихда уни фақат малика эмас, балки маърифатпарвар аёл сифатида абадийлаштирди.
         

           Таъсирчан шахс 
   

    Бибихоним нафақат ички сарой ҳаётида, балки халқаро майдонда ҳам юксак нуфузга эга бўлган. Испаниялик элчи Руи Гонзалес де Клавихо 1404 йилги Самарқанд саёҳатидан ёзган қайдномаларида Бибихонимнинг маданиятли, катта зиёфатларда фаол иштирок этиши, элчилар билан музокара қилганини, ҳатто буюмлар (масалан, қизил мавут) тўғрисида маслаҳатлашганини ёзади — бу унинг ташқи дипломатия (рамзий ва ижтимоий)да ҳам алоҳида даражага эга бўлганини кўрсатади. Клавихо ўз қайдномаларида ёзиб қолдиришича, маликанинг “кўриниши — ушбу даврда Сароймулкхоним саройдаги кўзга кўринарли ва таъсирчан шахс эканлиги бўйича гувоҳликдир”.

 

    Бу ўрта асрларда кам учрайдиган ҳолат бўлиб, аёлларнинг очиқ сиёсий саҳнада иштирок этиши Темурийлар давлатида уларнинг қадр-қиммати юқори бўлганини кўрсатади.
 

         Фожиа ва абадий хотира
 

    Баъзи манбалар — айниқса Аҳмад ибн Арабшoҳ — Бибихонимнинг 1408 йилда заҳарланиб ўлдирилганини ва бу ишда Шoдмулк (Xалил султоннинг хотини) айбланганини ёзади. Ибн Арабшoҳнинг бу даъволари баъзи тарихчилар томонидан шубҳали ёки мухтасар турдаги манба сифатида қаралади. Лекин улар Темурий суратидаги хонадоннинг ички-сиёсий тортишувларига оид муҳим далиллар беради. Яъни, Бибихонимнинг нуфузи — суиқасд ва ҳокимият орасидаги жангларда ҳам «маълум даражада» таъсир кўрсатган.
 

        Бибихоним масжиди – муҳаббат ва қудрат рамзи
 

    Амир Темур Ҳиндистон юришидан қайтгач, ўзининг севикли рафиқаси шарафига Самарқандда улкан масжид қурдирди. Халқ орасида бу масжид “Бибихоним масжиди” номи билан машҳур бўлди.
 

    Унинг қурилиши ҳақида кўплаб ривоятлар мавжуд. Айтишларича, Темур масжид қурилиши учун Ҳиндистондан юзлаб ҳунарманд ва усталарни олиб келган. Қурилишда юз минглаб қуллар меҳнат қилган, деворлари лазур ва мармар билан безатилган. Масжиднинг баланд гумбази Самарқанд осмонига кўтарилиб, “ерда туриб, осмонни кўриш” имконини берган. Сароймулкхоним  номи билан боғлиқ “Бибихоним масжиди” фақат ибодат маскани эмас, балки илмий ва маданий марказ вазифасини ҳам бажарган.
 

    Тарихий манбаларда айтилишича, бу ерда талабалар Қуръон, ҳадис, фиқҳ ва фалсафа фанларини ўрганган. Бу ҳолат маликанинг илм ва маърифатга қаратган эътиборидан далолат беради.
 

    Миниатюрадаги образ — саройдаги мавқе тимсоли
 

    Сароймулкхоним — муҳаббат, қудрат, маърифат ва сиёсий нуфуз уйғунлашган сиймодир. Унинг тарихи нафақат Темурийлар, балки бутун мусулмон шарқида аёлларнинг жамиятдаги юксак ўрнини намоён қилади. 
 

    Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази музейи экспозициясида намойиш этилиши кутилаётган миниатюрада Бибихоним отлиқ ҳолда юксак ҳашам билан тасвирланган. Унинг либосидаги зарҳал нақшлар, юзидаги қатъият унинг образини кенг қамровли ифода этади. Бу тасвир нафақат санъат асари, балки тарихий хотирадир: у орқали биз Темурийлар даврида аёлларнинг сиёсий, маданий ва маънавий ҳаётда тутган ўрнини ҳис қиламиз.