ЮНEСКО эътирофига сазовор бўлган ёдгорлик Марказ экспозициясида

🔴 Карвонсарой мероси: қорахонийлардан ЮНЕСКОгача

🔴 Меъморий ҳашамат ва стратегик қудрат


 

    Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази экспозициясида алоҳида ўрин олган Работи Малик — XI аср охирида Қорахонийлар даврида қурилган, Буюк Ипак йўлининг энг муҳим бекатларидан бири бўлган йирик карвонсарой мажмуасидир. Унинг харобалари бугун Навоий вилояти Кармана тумани ҳудудида, Самарқанд ва Бухоро орасидаги қадимий савдо йўлининг марказида жойлашган. Тарихий манбаларга кўра, иншоот Қорахоний ҳукмдори Шамс ал-Мулк Носр ибн Иброҳим (1068–1080) топшириғи билан бунёд этилган.

    Работи Маликнинг Марказ экспозициясига танланиши бежиз эмас. У ўрта аср Марказий Осиёсида савдо йўллари, меъморий юксалиш ва инфратузилманинг уйғунлашган намунаси бўлиб, нафақат савдогар ва саёҳатчилар учун тунаш ҳамда дам олиш жойи, балки мустаҳкам деворлари, бурчак миноралари, ички ҳовлиси ва маросимий пештоғи билан ҳудуд хавфсизлигини ҳам таъминлаган. Кириш қисми ўзига хос ўйма терракота нақшлари ва деворга сингдирилган ярим устунлари билан Қорахоний меъморчилигининг энг юксак намуналаридан биридир.

    Ёдгорлик яқинидаги Малик сардобаси билан биргаликда ягона мажмуа сифатида ишлаган. Сардоба саҳро йўлларида карвонлар учун барқарор сув манбаи бўлиб, иншоотнинг стратегик аҳамиятини янада оширган. 2023 йилда Работи Малик карвонсаройи ва сардобаси ЮНEСКОнинг “Ипак йўллари: Зарафшон–Қорақум йўлаги” номли Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилди. Бу унинг тарихий, маданий ва меъморий аҳамиятининг халқаро миқёсда тан олинганидан далолат беради.

     Тарихий манзара

    Работи Малик қурилган давр — Марказий Осиё тарихида савдо ва маданий алоқалар энг юқори даражага чиққан босқич эди. Буюк Ипак йўли орқали Самарқанд, Бухоро, Хива каби шаҳарлар Шарқ ва Ғарб ўртасида товар, билим ва маданият алмашинувида муҳим ўрин тутган. Работи Малик шу йўлнинг энг муҳим бекатларидан бири сифатида қурилиб, карвонларни тунаш, озиқ-овқат ва сув билан таъминлаш, уларнинг хавфсизлигини кафолатлаш вазифасини бажарган.

    Шамс ал-Мулк Носр ибн Иброҳим иншоот жойлашуви учун Кармана воҳасини танлаган. Бу ҳудуд савдо йўли бўйида бўлиши билан бирга, қулай табиий шароит ва сув манбаларига яқинлиги билан ҳам ажралиб турган. Бугунги кунда Работи Малик археологик ҳамда тарихий тадқиқотлар учун катта илмий қимматга эга.

     Меъморий хусусиятлар

    Мажмуа мустаҳкам ғишт деворлар билан ўралган бўлиб, бурчакларида қўриқчи миноралар жойлашган. Ички ҳовли атрофида хоналар, омборлар, отхона ва хизмат хоналари қурилган. Асосий пештоқ — иншоотнинг энг диққатга сазовор қисми — терракота услубида ишланган мураккаб геометрик нақшлар ва деворга сингдирилган ярим устунлар билан безатилган. Бу безаклар ўша даврда кам учрайдиган услуб бўлиб, Жарқурғон минораси нақшлари билан ўхшашликка эга. Пештоқ нафақат безак, балки меҳмонларга мажмуанинг улуғворлигини кўрсатиш вазифасини ҳам бажарган.

     Стратегик аҳамият

    Работи Малик ўз даврида фақат меъморий ёдгорлик эмас, балки ривожланган логистика тизимининг муҳим бўлаги эди. Ёнидаги Малик сардобаси сув сақлаш ва карвонларни таъминлаш учун қурилган бўлиб, гумбаз билан ёпилган ва ички диаметри тахминан 13 метрни ташкил қилган. Пастга зинапоялар орқали тушилган сардоба чўл ҳудудларида карвонларнинг узлуксиз ҳаракатини таъминлаган ягона мажмуа сифатида ишлаган.

    Работи Малик — ўрта аср Марказий Осиёсида савдо, маданият ва техник ютуқлар уйғунлигини намоён этувчи ноёб ёдгорлик. У нафақат карвонсарой, балки халқаро савдо йўлларининг хавфсизлиги, йўловчилар қулайлиги ва иқтисодий алоқаларни таъминлаган мураккаб инфратузилма мажмуаси бўлган. Мустаҳкам деворлари, бурчак миноралари, ички ҳовли тизими ва пештоқидаги мураккаб терракота нақшлари Қорахонийлар меъморчилигининг юксак даражасидан далолат беради.

    Ёнидаги Малик сардобаси билан биргаликда у чўл ва ярим чўл ҳудудларида карвонлар ҳаракатининг узлуксизлигини таъминлаб, ўша давр иқтисодий ҳаётида беқиёс рол ўйнаган. Бугунги кунда Работи Малик нафақат тарихий ва меъморий тадқиқотлар учун, балки халқаро туризм ва маданий меросни асрашда ҳам бебаҳо манба сифатида қадрланади. Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази экспозициясида эса у ўрта асрлар иқтисодий ва маданий ҳаётининг узвий бўлаги сифатида алоҳида эътибор қозонган.

Ҳусан Турсунов

P/S:Мақоладан марказ расмий сайти ҳаволасини кўрсатган ҳолда фойдаланиш мумкин