Соҳибқирон боғлари Ислом цивилизацияси марказида

 “...Ҳар бир шаҳарда масжидлар, мадрасалар, хонақолар, ҳаммомлар қуришни, мусофир йўловчилар учун йўл устида работни бино қилишни, дарёлар устида кўприклар қуришни буюрдим. Кимки бирон саҳрони обод қилса ёки бирон боғ кўкартирса ёхуд бирон хароб бўлиб ётган ерни обод қилса, биринчи йили ундан ҳеч нарса олмасинлар, учунчи йили қонун-қоидага мувофиқ хирож йиғилсин”.

Амир Темур,  “Темур тузуклари” асари

Соҳибқирон Амир Темур ўз даврида боғлар бунёд этиш ишларига алоҳида аҳамият қаратган. Тарихчи Ҳофиз Абрўнинг ёзишича,  Амир Темур Хуросондаги Мурғоб водийсида ободончилик ва деҳқончилик ишлари хароб бўлганини кўриб, дарёдан 20 та канал қаздириб, сув чиқариб деҳқончилик ва ободончилик ишларига асос солади. Унинг топшириғи бўйича Кўҳак – Зарафшон, Амударё ва Сирдарёга кўприклар қурилган. Соҳибқироннинг фармойишига кўра, Бухоро, Самарқанд, Шаҳрисабз ва Фарғонада ирригация – суғориш ишлари олиб борилган. Бундай бунёдкорлик ишлари давлатнинг бошқа ҳудудларида ҳам давом эттирилган. У Тоғли Қорабоғда 42 км канал қурдирган. Жанубий Озарбайжон (Эрон)даги Муғон шаҳрида 12 та боғ барпо этган. Амир Темур даврида бетакрор боғлар яратилган ва уларга ўзига хос номлар қўйилган. Булар хусусидаги дастлабки маълумотлар ўтмиш тарихчилари, шоирлар, сайёҳлар асарларида учрайди. Шунингдек, Амир Темур боғлари ўрта асрлар рассомлари миниатюраларида ҳам тасвирланган. Бу боғлар тузилишига кўра икки хил бўлган:

Чорбоғлар – геометрик (тўрт бурчак) шаклида бўлиб, ҳар томони тахминан 1 км масофага чўзилган. Саҳнидан ўтган ариқлар уларни тенг 4 қисмга ажратиб турган. Атрофидаги баланд деворларнинг ҳар бурчагида минора бўлган. Марказда Сарой жойлашган. Бундай боғларнинг дарвозалари шаҳар тарафга қаратиб қурилган.

Тузилиши геометрик шаклда бўлмаган, табиий дарахтзор ва чакалаклар бағрида барпо этилган боғлар. Бундай боғлар ҳукмдор ов қилиши учун мўлжалланган бўлиб, асосий қисми табиий ҳолда сақланган. Уларнинг кичик бир қисмигагина дам олиш учун сарой ва чодирлар қурилган. Ҳовузлар қазилиб, фавворалар ўрнатилган. Бу турдаги боғларнинг ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ниҳоятда бой бўлган.

Амир Темур боғларидан энг чиройли ва машҳурлари қуйидагилар:

БОҒИ БАЛАНД. Соҳибқирон Самарқанд Шимолидаги Чўпонота мақбараси яқинида (ҳозирги аэропорт атрофи) набираси (Мироншоҳнинг қизи)га атаб қурдирган. Уни барпо қилишда Эрон, Озарбайжон ва бошқа мамлакатлар боғчилик санъати усталари ҳамда меъморлари қатнашган. Боғ ўртасида Табриз оқ мармаридан қурилган ҳашаматли қаср бўлиб, унинг атрофидаги узумлар, анжирзор ва олмазорлар боққа гўзал бир тароват бахш этиб турган.

БОҒИ БЕҲИШТ. Бу боғни Амир Темур 1378 йил Самарқанднинг Ғарбида Хайрунисо маликага атаб қурдирган. Айрим ёзма манбаларда “Боғи Жаннат” номи билан аталади. Боғ ўртасидаги атрофи ҳандак билан муҳофаза этилган сунъий тепалик устида табриз оқ мармаридан қурилган ҳашаматли сарой бўлган. Саройга бир неча кўтарма кўприклар орқали кирилган. Бу боғнинг бир тарафида ҳайвонот боғи бўлиб, турли хил ҳайвонлар сақланган.

БОҒИ ДАВЛАТОБОД. Бу боғ Самарқанддан 13 км Жанубда, ҳозирги катта Ўзбекистон трактининг чап томонида бўлган. Амир Темур бу боғда зафарли юришлардан қайтгач, дам олган, хорижий элчиларни қабул қилган. Унда ариқлар, тўртта ҳовуз, катта сарой бўлган. Сарой сунъий тепа устига қурилган, атрофи ҳандак билан ўралган. Унга иккита кўтарма кўприк орқали кирилган.

БОҒИ ДИЛКУШО. Малика Тукалхоним шарафига қурилган бу боғ Самарқанддан 5 км Шарқда, Панжакент йўлининг ўнг томонида (қадимий Ғиждувон қишлоғи ўрнида) жойлашган. Боғдаги сарой деворларига Соҳибқирон олиб борган урушлардан лавҳалар чизиб қўйилган. 

БОҒИ ЖАҲОННОМА. Амир Темур Самарқанддан етти фарсах (42 км) нарида, Зарафшон тоғи этагида қурдирган (тахминан Ургут туманида). Унда сарой ва қалъа бўлган. Боғнинг ҳудуди жуда ҳам катта бўлиб, йўқолиб қолган от 6 ойдан сўнг топилган экан.

БОҒИ МАЙДОН. Чўпонота тепалиги этагида, Самарқанднинг шимолида жойлашган. Тарихий манбаларга қараганда, боғда ҳашаматли бир айвон (кўшк) ва қимматбаҳо тошлардан ясалган тахт бўлган. Амир Темурнинг невараси Мирзо Улуғбек бу боғни янада обод қилган. 

БОҒИ НАВ. Бу боғни 1404 йилда Амир Темур Самарқанднинг Жанубида қурдирган. Лолазор қишлоғи ўрнида жойлашган. Бу боғ тўртбурчак шаклида бўлиб, атрофи баланд пахса девор билан ўралган, ҳар бурчагида минора қад кўтариб турган. 

БОҒИ ЧИНОР. Амир Темур Самарқанднинг Шарқида (Конигилнинг жанубий-ғарб тарафида, ҳозирги Қўштамғалик тепалиги ўрнида) барпо қилдирган. Унда ажойиб чинорлар кўп бўлган. Боғнинг марказида сарой жойлашган.

БОҒИ ШАМОЛ. Бу боғ Самарқанднинг Ғарбида бўлган. Ундаги сарой тўртбурчак шаклида бўлиб, ҳар томони 1500 қадамни ташкил қилган. Деворларига мармар қопланиб, саҳни қораёғоч ва фил суягидан ишланган. Бу боғ жойлашган ҳудуд ва у ердаги ариқ ҳозир ҳам Боғи Шамол деб аталади.

Амир Темур Самарқанд атрофида булардан ташқари, яна бир қанча боғ ва саройлар барпо этган. Чунончи, Боғи булду, Боғи зоғон, Боғи нақши жаҳон, Боғи амирзода Шоҳрух, Боғча, Боғи дилафрўз, Боғи шерон, Гулбоғ, Лолазор, Бедана қўриғи, Чумчуқли, Ғозхона ва бошқалар бири-биридан қолишмаган. Ўзбекистондаги Ислом цивилизация маркази биноси орқасида барпо этиладиган Ислом цивилизацияси боғи учун Амир Темур боғлари макетларини яратиш режалаштирилмоқда. Ҳар бир боғ чиройли шарқона панжара билан ажратилади. Юқорида номлари келтирилган боғларга монанд тарзда 9 та боғ, унда Амир Темур даври ва замонавий меъморчилик анъаналарига асосланган ҳолда боғ марказида мармардан, ғишт ва тошдан, бошқа материаллардан махсус кичик саройлар, ариқлар, фавворалар, кичик ҳайвонот боғлари (товус, кийик, қирғовул ва бошқа манзарали жониворлар бурчаклари) ташкил қилинади. Ҳар бир боғ Амир Темур боғлари номи билан аталиши кўзда тутилган.