Халқ ва тарих орасидаги кўприк

🔴 “Халқ тарихчилигининг асосий намунаси”

🔴 Марказнинг “Хонликлар даври” экспозициясидан ўрин олган лойиҳа

    Ўз ўтмишини илмий асосда ёритган, аждодлар меросига теран ҳурмат билан ёндашган тарихий сиймолар орасида Хива хони Абулғози Баҳодирхон алоҳида ўрин эгаллайди. У нафақат ўз даврининг моҳир давлат арбоби, балки ўзбек ва умуман туркий халқларнинг тарихини чуқур таҳлил қилган, замонавий илмларни қўллаган илк тарихчилардан биридир. Айнан унинг қаламига мансуб бўлган “Шажарайи турк” асари — бу оддий насабнома эмас, балки юксак тарихий, маданий ва илмий қийматга эга бўлган нодир манбадир.

    Мазкур асар ХVII асрда ёзилган бўлиб, унда туркий халқларнинг қадимий келиб чиқиши, уларнинг ота-боболари, уруғ-қабилалари, йирик сулолалари ва ҳукмдорлар насл-насабига оид тафсилотлар мукаммал баён этилган. Асарда Абулғози Баҳодирхон туркий халқларнинг ўзаро қариндошлиги, тарихий илдизлари ва сиёсий жараёнлари ҳақида тўлиқ тасаввур беришга интилган. Айниқса, асарнинг ёзилиш услуби, тил бойлиги ва тарихий фактларнинг пухта сараланганлиги уни ўз даврининг етук илмий меросларидан бирига айлантирган.

    “Шажарайи турк” — бу фақат шажара эмас, балки халқнинг ўзлигини англаш, тарихий хотирани тиклаш ва миллий ғурурни юксалтиришга хизмат қиладиган нодир асардир. Абулғозининг бу битиги орқали биз нафақат ўтмишдаги воқеалар, балки ўша даврдаги тафаккур, дунёқараш, жамият тузилмаси ва тарихий шахслар ҳақидаги мулоҳазаларни ҳам ўрганамиз. Унинг илмий ёндашуви, манбаларни таҳлил қилишдаги обективлиги ва тарихий-маданий илдизларга садоқати бугунги авлод учун ҳам бебаҳо ўрнак бўла олади.

    Шу боис, Абулғози Баҳодирхон ва унинг “Шажарайи турк” асарини ўрганиш — бу фақат тарихни эслаш эмас, балки миллий тафаккур, тарихий хотира ва илмий меросни чуқур англаш йўлида муҳим қадамлардан биридир.

     Абулғози Баҳодирхон: шахсияти ва тарихий роли

    1603–1663 йилларда яшаган Абулғози Баҳодирхон Хива хонлигининг йирик сиёсий ва маънавий арбобларидан биридир. У Ядрови қабиласига мансуб бўлиб, туркий, форсий ва араб тилларини мукаммал эгаллаган, диний ва тарихий манбаларни чуқур ўрганган йирик тарихшунос сифатида танилган. 1643-йилдан вафотигача — қарийб йигирма йил давомида Хива хонлигини бошқарган. Бу давр ичида ўзбек ерларида нисбий сиёсий барқарорликни таъминлаган, илм-фан ва маданият ривожига катта ҳисса қўшган.

    Абулғози фақат давлат арбоби эмас, балки туркий тарихшунослик ривожида ўчмас из қолдирган илмий шахсдир. Унинг “Шажарайи турк” ва “Шажарайи тарокима” каби асарлари замонавий тарихчилар учун ҳам бебаҳо манба ҳисобланади.

     “Шажарайи турк” асарининг яратилиш сабаблари

    Абулғози Баҳодирхон тарихий асар ёзишдан аввал бир неча йил давомида араб, форс ва туркий манбаларни чуқур ўрганади. У тарихни фақат воқеалар занжири эмас, балки халқларнинг руҳияти, урф-одатлари, қадриятлари ва сиёсий тафаккурини тушуниш воситаси сифатида баҳолаган. Шу сабабли у ўз халқи – ўзбеклар ва кенг маънодаги туркий халқларнинг тарихига илмий асосда ёндашиш зарурлигини илгари сурган.

    Бу ёндашув асосида Абулғози тарихий манбаларни танқидий таҳлил қилган, уларни қиёслаб, фактларни сиёсий-маданий ёндашувда ёритишга ҳаракат қилган. Асар яратилишида амалий мақсад ҳам бор эди: туркий халқлар орасида муштарак илдиз ва умумий тарихни эслатиш орқали миллий бирлик ва ўзликни мустаҳкамлаш.

     Асарнинг мазмуни ва тузилмаси

    “Шажарайи турк” (“Турклар шажараси”) асари, номидан маълумки, туркий халқларнинг келиб чиқиши, сулолалари, урф-одатлари, қаҳрамонлари ва уларнинг фаолияти ҳақида ҳикоя қилади. Асарда Х асрдан ХVII асргача бўлган тарихий давр қамраб олинган. Унда ўзбек, қипчоқ, мўғул, туркман ва бошқа туркий қабилаларнинг насл-насабига оид қимматли маълумотлар жамланган.

    Асарда Ўғузхон, Аланқува, Чингизхон каби тарихий ва афсонавий шахслар ҳақида батафсил маълумотлар берилган. Бу жиҳатдан “Шажарайи турк” нафақат тарихий хроника, балки этнографик, адабий ва сиёсий манба сифатида ҳам катта аҳамият касб этади.

    Ҳар бир шахс ёки қабила тавсифи ўзига хос тилда, маъно ва услубда берилган. Абулғози кўпинча тарихий қаҳрамонларнинг фаолияти орқали ахлоқий сабоқлар чиқаради, уларнинг жасорат ва адолатпарварликларини улуғлайди. Бу эса асарга тарбиявий, дидактик руҳ бағишлайди.

     Тил, услуб ва адабий ёндашув

    “Шажарайи турк” соддалиги, равонлиги ва халқ тилига яқинлиги билан ажралиб туради. Абулғози расмий, оғир услубдан қочиб, асарни кенг китобхонлар қатламига тушунарли бўлишини кўзлаб ёзган. Бу жиҳат асарнинг кенг оммалашишига хизмат қилган. Кўплаб тарихчилар уни “халқ тарихчилигининг асосий намунаси” деб баҳолайдилар.

    Асарда туркий оғзаки ижод намуналаридан — мақоллар, афсоналар, ривоятлардан кенг фойдаланилган. Бу эса асарни илмий-оммабоп тарихий достон даражасига кўтаради. Тилшунослар учун ҳам бу асар ХVII аср ўзбек тилининг лексик, фонетик ва грамматик хусусиятларини ўрганишда қимматли манба ҳисобланади.

     Асарнинг тарихшуносликдаги ўрни

    Бугунги кунда “Шажарайи турк” нафақат Ўзбекистонда, балки Қозоғистон, Қирғизистон, Туркманистон, Туркия, Россия ва бошқа мамлакатларда ҳам илмий доираларда кенг ўрганилмоқда. Асар бир неча тилларга таржима қилинган, нашр этилган ва унга кўплаб изоҳли таҳлиллар ёзилган.

    Шу боис, бугунги кунда Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази таркибидаги “Хонликлар даври” экспозициясида Абулғози Баҳодирхон меросига алоҳида эътибор қаратилган. Унга бағишланган бўлимда “Шажарайи турк” ва “Шажарайи тарокима” асарларининг асл нусхалари, уларнинг илмий шарҳлари, интерактив хариталар ва виртуал генеалогик дарахтлар орқали намойиш этилмоқда.

    Мазкур экспозиция ташриф буюрувчиларга Абулғози Баҳодирхоннинг тарихий манбаларни танқидий таҳлил қилган олим, халқ қадриятларига садоқатли давлат арбоби ва маданий хотирани асраб-авайлаган тарихнавис сифатидаги кўп қиррали фаолиятини чуқур англаш имконини беради.

    Унинг илмий, маданий ва тарихий ёдгорликка айланган асарлари бугунги кунда туркий халқларнинг ўзлигини англаш, тарихий хотирани тиклаш ва миллий ғурурни мустаҳкамлаш йўлида хизмат қилмоқда. Шу маънода, Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси марказида Абулғози Баҳодирхон шахсиятининг кенг ёритилиши — бу нафақат тарихий адолатни тиклаш, балки ёш авлоднинг ўз тарихига ҳурмат билан қарашни ўргатиш йўлидаги муҳим қадамлардан биридир.

Ҳусан ТУРСУНОВ
 
P/S:Мақоладан марказ расмий сайти ҳаволасини кўрсатган ҳолда фойдаланиш мумкин.