Дунёдаги энг катта Қуръон Темурийлар даврида кўчирилган

    Сўнгги йилларда Ўзбекистонда ислом цивилизациясига оид бой илмий ва маънавий меросни тиклашга қаратилган муҳим лойиҳалар амалга оширилмоқда. Ана шундай лойиҳалардан бири — “114 Қуръон қўлёзмаси” деб номланган кенг қамровли дастур бўлиб, унда тарихий ва маданий жиҳатдан юртимизга алоқадор 114 та ноёб Қуръон қўлёзмалари ўрганилади ва кенг жамоатчиликка тақдим этилади.

    Бу лойиҳада алоҳида ўрин тутадиган ва жаҳон ислом санъати тарихида беназир намуна сифатида тан олинган асар — Умар Ақтаъ томонидан XIV–XV асрларда Амир Темур буюртмасига биноан яратилган улкан қўлёзма Қуръон нусхасидир. Бу шунчаки каллиграфия эмас — у санъат, иймон ва инсон иродасининг юксак бирлашмасидир.

    Умар Ақтаъ ислом хаттотчилиги тарихида ноёб шахсдир. Тарихий манбаларга кўра, у ногирон бўлган — ўнг қўли билакдан пасти йўқ эди, аммо у чап қўлида муҳаққақ услубида, яъни расмий ва кенг каллиграфияда Қуръон битган. Унинг хатлари жўшқин, ҳарфлари кенг, тартиби математик аниқликда, симметрия ва мувозанатга асосланган. 
Бу ҳолатнинг ўзи уни нафaқат санъаткор сифатида, балки руҳий жасорат, иймон ва матонат намунаси сифатида тарихга киритди. Унинг қўлидаги қалам Аллоҳнинг каломини қалбларга тушира оладиган даражада кучли бўлган. 

    Ривоятларга кўра, Амир Темур ўз саройи учун шундай Қуръон яратилишини истаганки, у ўқилганда одамлар ҳайратдан жим бўлиб қолсин. Дастлаб, Умар Ақтаъ унга узук кўзига жойлашадиган даражада кичик мусҳаф ҳадя қилган. Аммо Соҳибқирон бундан мамнун бўлмаган ва “Қуръони каримни бу қадар кичрайтириш Аллоҳнинг каломига муносиб эмас” дея фикр билдирган.

    Шундан сўнг, Умар Ақтаъ ўша замон учун мислсиз ҳажмга эга Қуръон мусҳафини битишга киришган. Бу иш нафақат руҳий, балки физик жиҳатдан ҳам улкан меҳнат талаб қилган.

    Мазкур Қуръоннинг ҳар бир саҳифаси 1,25 х 2,25 метр ҳажмга эга бўлиб, ўта катта форматдаги мусҳаф ҳисобланади. Бундай улкан саҳифаларни оддий одам кўтара олмаган — улар махсус араваларда Темур саройига олиб кирилган. Шунга кўра, баъзи тадқиқотчилар ушбу мусҳафни “elephantine Qur’an” (филдек улкан Қуръон) деб аташган.

    Нусха муҳаққақ услубида, яъни расмий ва ўқишга қулай хат билан битилган. Қора сиёҳ, тилла ва кўк ранглар билан безатилган. Баъзи саҳифаларда санъатий хатолар ҳам кўринса-да, улар атайлаб қолдирилган бўлиб, исломий анъанага кўра “Фақат Аллоҳ мукаммалдир” деган ғояни англатади.

   Шунингдек, мусҳафнинг ҳарфлари, оятлар сони ва сатрлар орасида махфий симметрия ва арифметик нисбатлар сақланган. Ушбу ёндошув Қуръонни нафақат ўқиладиган, балки “томоша қилиниши лозим бўлган” санъат асарига айлантиради. 

    Ушбу қўлёзманинг тўлиқ нусхаси сақланмаган. Аммо унинг бир қанча саҳифалари дунё музейларида, йирик коллекцияларда сақланмоқда. Жумладан: 

     - Nasser D. Khalili Islamic Art Collection (Лондон)
     - Metropolitan Museum (Нью-Йорк)
     - Freer–Sackler Gallery (Вашингтон)
     - Aga Khan Museum (Торонто)

    Нуфузли “Sotheby’s” савдо уйи томонидан ўтказилган аукционда ушбу ноёб Қуръон қўлёзмасининг бир сатри сотувга қўйилган эди. Айни пайтда эса юртимиздаги Ислом цивилизацияси маркази делегацияси томонидан уни Ўзбекистонга олиб келиш чоралари кўрилмоқда.

    Ҳар бир парча ўзининг ноёб тарзида ишланган, безатилган ва хаттотликнинг юксак намунасидир. Агар бу парчаларни жамлаш имкони бўлса, у ҳолда дунёдаги энг катта ва бадиий жиҳатдан мукаммал Қуръон мусҳафларидан бири қайта тикланиши мумкин бўлар эди. Аммо, бу бироз мураккаб ва сиёсий жараён.  

    Умар Ақтаъ ёзган улкан Қуръон нафақат ислом санъатининг, балки инсон руҳий юксалишининг ҳам тимсолига айланган. Бу мусҳаф — қўлда битилган, лекин қалбда ўқийдиган китоб. Унинг ҳарфларида илҳом, сатрларида симметрия, саҳифаларида эса Аллоҳ каломининг руҳий салобати мужассам. 

Сурайё РАВШАНОВА
 

П/С:Мақоладан марказ расмий сайти ҳаволасини кўрсатган ҳолда фойдаланиш мумкин.