Темурийлар даври меъморчилик чизмалари нусхаси Ўзбекистондаги мегалойиҳа экспозициясидан ўрин олади

Темурийлар даври меъморчилиги чизмаларини ўзида жамлаган машҳур "Топкапи ўрами" Тўпқопи саройи музейининг энг қимматли тўпламларидан биридир. Бу ўрам 114 та геометрик нақшдан иборат бўлиб, Темурийлар даври меъморчилигида ишлатилган нақш ва безакларнинг ноёб намуналарини тақдим этади.

Топкапи ўрамининг физик тузилиши ҳам диққатга сазовордир. Ўрам кенглиги 33 см, узунлиги эса 29,5 метр бўлиб, ёғоч ғалтакка ўралган ҳолатда сақланади. Унинг бир учи ёғоч ғалтакка, иккинчи учи эса чарм ҳимоя бўлагига бириктирилган. Бу ҳолат ўрамнинг оддий намойиш учун эмас, балки кундалик ҳунармандчилик фаолиятида, эҳтимол устахонада фойдаланилганини кўрсатади.

Ўрам турли нақшли пергамент бўлакларидан иборат. Баъзи чизмалар чегараларида сезиларли тафовутлар борлиги сабабли, мутахассислар ушбу ўрам аслида бир-бирига маҳкамланган икки хил ўрамдан иборат бўлиши мумкинлигини тахмин қиладилар. Ўрамнинг сақланиш ҳолати, унинг катта эҳтимол билан сарой безаклари учун эмас, балки меъморий ёки ҳунармандлик лойиҳаларида фойдаланиш учун яратилганига ишора қилади.

Ўрамдаги нақшларнинг аксарияти бирлаштирилган иккита пергамент бўлагига чизилган бўлиб, улар тартибсиз тарзда жойлаштирилган. Бу нақшлар 10—16-асрларда Темурийлар сулоласи даврида қурилган масжидлар, мадрасалар, мақбаралар ва бошқа иншоотларнинг безакларидан илҳомланиб яратилган. Улар орасида гириҳ (геометрик тўрлар), муқарнас (сталактит услубидаги безаклар), ранг-баранг кошинлар ва мураккаб мозаик панеллар бор.

Ўрам илк бор 1986 йилда аниқланган ва илмий олимлар эътиборига тушган. Гарвард университети тадқиқотчиси Гулру Нечипоғлу ўрам нақшларини таҳлил қилган ва улар асосида бой изоҳли китоб нашр эттирган. Ушбу асар кейинчалик Миҳрдод Кайюми Бидҳинд томонидан форс тилига таржима қилиниб, Эрон Миллий кутубхонасида чоп этилган.

Исломий анъанага кўра, геометрик нақшлар нафақат эстетик мақсадда, балки диний ва фалсафий рамзлар сифатида ҳам қўлланилган. Топкапи ўрамидаги айрим нақшларда Муқаддас исмлар — Муҳаммад (с.а.в.) номи олти бурчакли симметрияга асосланган тарзда олти марта, Али (р.а.) номи эса ички олти бурчакда уч марта такрорланади. Бундай геометрик ёзувлар нақшларга муқаддаслик ва рамзий чуқурлик бахш этади.

Ўрамда кўплаб юлдузсимон нақшлар мавжуд: тўққиз, ўн бир, ўн уч ва ўн олти қиррали юлдузлар шаклида. Булар ислом санъатида кенг тарқалган бўлиб, кўпинча квадрат шаклларнинг четларига нақшлар қўшиш орқали ҳосил қилинади. Шунингдек, баъзи чизмалар бир-бирининг устига тушган турли масштабдаги нақшлар асосида тузилган бўлиб, бу безаклар яқин масофадан кўрилгандагина ўзининг мураккаблигини намоён этади.

Ўрам Темурийлар даври меъморчилик меросини ўрганишда беқиёс манба ҳисобланади. Ундаги нақшлар нафақат эстетик гўзалликни, балки математик асосланган мураккаб дизайн тизимини ҳам акс эттиради. Бу ўрам орқали ўрта аср Марказий Осиё меъморчилигининг илмий, диний ва санъат соҳаларидаги уйғунлиги яққол намоён бўлади.